Złoty Stok, znany wcześniej pod niemiecką nazwą Reichenstein, to jeden z najstarszych i najciekawszych ośrodków górniczych nie tylko na terenie Ziemi Kłodzkiej, ale całej Polski – jest to najstarsza górniczą osada na obecnym terytorium kraju. Od XIII wieku, kiedy to książę wrocławski Henryk IV Probus nadał cystersom prawo do wydobywania złota, przez siedem wieków to miasto było miastem złota – wydobywano tu cenną kruszcinę, bito tutaj monety, pracowali tu najsławniejsi ludzie epoki, w tym sam Wit Stwosz, jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy średniowiecza. Dziś Złoty Stok, przebudowany w wymiarach światowych złotem i dramatami ludzkimi, przyciąga turystów szukających przygody – zarówno na podziemne trasy z jedynym w Polsce podziemnym wodospadem, jak i na odkrywanie średniowiecznej kultury górniczej w autentycznej, odrestaurowanej osadzie.
Historia Złota w Złotym Stoku – Od Średniowiecza do Upadku
Najstarsze Ślady – Od X Wieku
Historia złota w Złotym Stoku sięga bardzo daleko w przeszłość – mogą istnieć już ślady wydobywania z X wieku. Te pierwsze górnicy, których imion nigdy nie poznamy, uczyli się od siebie, jak złoto znajdować, jak je wydobywać, jak je oczyścić. To były wiedzę empiryczne, przekazywane z pokolenia na pokolenie.
1273 Rok – Formalny Początek Dokumentowanej Historii
Jednak pierwsza pewna dokumentacyjna data to 1273 rok, kiedy to książę wrocławski i krakowski Henryk IV Probus wydał przywilej, który nadawał cysterkom z klasztoru w Kamieńcu Ząbkowickim prawo do prowadzenia robót górniczych w terenie, którą miał stać się Złoty Stok.
Dlaczego Henryk IV Probus wybrał cysterków? Ponieważ zakon zakonników z Kamieńca dysponował kapitałem, doświadczeniem, oraz – co najważniejsze – porządkiem administracyjnym niezbędnym do prowadzenia zaawansowanych operacji górniczych. Cystercy byli nimiby monachami, ale faktycznie byli to utalentowani menedżerowie i biznesmeni średniowiecza.
1334 Rok – Miasto, Które Nigdy Nie Upadło
W 1334 roku Złoty Stok oficjalnie otrzymał status miasta. Nie wiadomo dokładnie, kiedy faktycznie uzyskał prawa miejskie – dokumenty wskazują, że między 1273 a 1334 rokiem musiał już funkcjonować jako miasto, jednak formalna decyzja książęca przyszła właśnie w 1334 roku.
1344 Rok – Wolne Miasto Górnicze – Status Elity Handlowej
Dziesięć lat później, w 1344 roku, Złoty Stok otrzymał status wolnego miasta górniczego. Co to oznaczało?
Status „wolnego miasta górniczego” był jednym z najcenniejszych przywilejów feudalnych:
Zwolnienie z Podatków: Górnicy i mieszkańcy byli zwolnieni z podatków zwykłych
Brak Opłat za Wejście i Wyjście: Nie trzeba było płacić opłat za prawo do wjazdu i wyjazdu z miasta
Samorząd Górniczy: Władzę w mieście sprawował samorząd górniczy, a nie bezpośrednio wojewoda czy książę
Przywilej Wyboru Rzemieślników: Każdy, kto chciał się osiedlić w mieście i pracować w górnictwie, mógł to zrobić bez poprzedniego pozwolenia
To był system, który przyciągał ludzi z całej Europy – jeśli byłeś górnikiem, stolarzem, hutnikiem, kupcem związanym z górnictwem, możesz przyjść do Złotego Stoku i zacząć nową życie bez ciężarów feudalnych zobowiązań.
1491 Rok – Herb, Sztandar i Prawo Wolności Górniczej
Po desiątkach lat kwitnienia, w 1491 roku, Złoty Stok formalnie potwierdzono jako ośrodek wagi europejskiej. Miasto otrzymało herb, sztandar i prawo wolności górniczej. To nie była czysto ceremonialna rzecz – to był oficjalny dokument, który legitymizował pozycję miasta wśród miast śląskich i europejskich.
XVI Wiek – Apogeum i Dominacja – 8% Europejskiego Złota
Jednak prawdziwy rozkwit przyszedł dopiero w XVI wieku. To był złoty wiek Złotego Stoku – i nie jest to tylko metafora.
W XVI wieku Złoty Stok wydobywał około 8% całego europejskiego złota. Wyobraź sobie to – zaledwie jedno miasteczko w Sudetach, a produkuje niemal 1/12 wszystkiego złota, które wydobywa cała Europa!
Co to oznaczało w praktyce?
Prawie 200 Kopalni działało w terenie Złotego Stoku i jego okolicach
Wyspecjalizowane Huty wytapiające złoto
Własna Mennica Książęca – od 1507 roku wybijano tu złote dukaty
Europejskie Spółki Handlowe – Fuggerowie, Turzonowie, Welsowie, Imhoffowie – elita europejskiego biznesu – inwestowała w Złotym Stoku
Miasto przyciągało handlarzy, artystów, ambitnych ludzi z całej Europy. Musiało być żyjące, bujne, pełne energii.
1507–1514 Lata – Fuggerowie Przejmują Kontrolę
W 1511 roku, w wyniku spłaty pożyczki udzielonej zadłużonym książętom ziębickim, kopalnie Złotego Stoku trafiły do rodziny Fuggerów z Augsburga. Fuggerowie to była europejska elita finansowa – banker, królewskie kasy, polityczni doradcy.
Jakub Fugger, znany jako „Bogaty Jakub”, przejął kontrolę nad kopalnią. W latach 1513–1514 wybudował nową topnię (piec do wytapiania złota) i uzyskał prawo wyłączności handlu. Kontrolować złoto Złotego Stoku znaczyło kontrolować znaczną część europejskiego handlu złotem.
W 1566 roku Fuggerowie połączyli swoje kapitały z węgierską rodziną Turzonów i opanowali całą śląski handel złotem.
1565 Rok – Tragedia Szybiu „Złoty Osioł”
Jednak nie wszystko było złotem. W 1565 roku doszło do tragedii, która zmieniła losy miasta. W szybie „Złoty Osioł” zginęło 59 górników.
Zawał nie był nigdy usunięty, a szczątkami ofiar nigdy nie odnaleziono. Była to katastrofa – prawie 60 ludzi, ojców rodzin, braci, synów – zmarło w zaciemnioności pod ziemią, pozostawiając wdowy i sieroty.
Ta tragedia była początkiem złej passy dla Fuggerów. Ich inwestycja w Złotym Stoku zaczęła tracić na opłacalności. Spółka Fuggerów wkrótce się wycofała z dalszych zaangażowań w kopalnię.
Legenda Wita Stwosza – Artystą, Który Stracił Wszystko
Jedną z największych dramatów związanych z Złotym Stokiem jest historia Wita Stwosza – jednego z największych rzeźbiarzy średniowiecza i renesansu. Jego historia jest tragiczną opowieścią o ambicji, nadziei, zawiodach i karie zniszczeniu.
Wit Stwosz – Krakowski Geniusz
Wit Stwosz (ok. 1445–1533) był rzeźbiarzem krakowskim, jednym z najwybitniejszych artystów swojej epoki. Jego prace – zwłaszcza Ołtarz Mariacki w Krakowie – są uważane za arcydzieła sztuki gotyckiej. Drzewiany ołtarz o skomplikowanej architekturze, z zachwycającymi rzeźbami świętych, zajmuje całą ścianę kościoła Mariackiego i jest jednym z symboli gotyckiego piękna.
Za wykonanie tego monumentalnego dzieła sztuki Stwosz otrzymał gigantyczne honorarium. To były pieniądze, które mogły zmienić jego życie – pozwolić mu na wycofanie się z pracy na emeryturę, inwestowanie w nieruchomości, pomoc rodzinie.
Furerkowie i Obietnica Bogactwa
Jednak ambicja pchneła Stwosza dalej. Poznał rodzinę Fuggerów – europejskich bankierów i magnatów. Fuggerowie zaproponowali mu biznesową inwestycję: kupić udziały w gwarectwie (kopalni) Złotego Stoku.
Obietnica była kusząca – pieniądze z honorarium za ołtarz miały być podwojone, a nawet potrojone dzięki wynikom kopalni, która wydobywała złoto i było znane na całą Europę. Fuzgerowie byli dobrze znani – byli bankierami, obsługiwali królewskie kasy. Jeśli Fuggerowie mówili, że złoto ze Złotego Stoku będzie dochodowe – przecież to musiało być prawdą.
Wit Stwosz się zgodził. Zainwestował całe swoje pieniądze z honorarium za ołtarz w Kopalni Złota w Złotym Stoku.
Upadek Inwestycji – Wyczerpujące Się Złoża
Jednak los miał inne plany. Złoża uranów w Złotym Stoku okazały się – wbrew optymistycznym prognozom – szybko się wyczerpywać. To, co miało być bezpieczną inwestycją, okazało się porażką. Kopalnia zaczęła wydobywać coraz mniej złota, a koszty pracy pozostały takie same.
Wit Stwosz obejrzał się wokół i zdał sobie sprawę – uracił całą swoją fortunę. Jego pieniądze z ołtarza Mariackiego – pieniądze, które miały chronić jego przyszłość – znikły w wyczerpujących się kopalniach.
Fałszerstwo Weksla – Desperacja
W desperacji zdecydował się na fałszerstwo weksla. To była przestępstwo – poważne przestępstwo – ale Stwosz był bez wyjścia. Potrzebował pieniędzy, aby spłacić długi, aby utrzymać się przy życiu.
Jednak jego plan nie udał się. Został złapany.
Proces w Norymberdze – Publiczne Piętnowanie
Процесс odbył się w Norymberdze – w innym mieście, co pokazywało, jak poważnie traktowano tę sprawę. Sąd uznał go za winnego fałszerstwa.
Kara była surowa i publiczna – trzymano artystę w lochu i publiczne piętnowano go na obu policzkach i skroni. To było piętnowanie żelazem rozgrzanym na żywo – zostawiało trwałe ślady. Każdy, kto spotkałby Wita Stwosza na ulicy, widział by te blizny i wiedział by – to jest fałszerz, to jest zbrodniarz.
Drugi Akt – Powrót do Pracy
Jednak geniusz Stwosza był zbyt duży, aby go całkowicie zniszczyć. Po opuszczeniu więzienia wrócił do pracy. Stworzył kilka nowych dzieł sztuki, ale nigdy już nie odzyskał swojej poprzedniej sławy i pozycji.
Legenda Wita Stwosza pokazuje, jak fragilny może być los nawet geniusza – jak jedna zła inwestycja, jeden błęd może zniszczyć życie.
Fuggerowie i Kolumb – Złoto ze Złotego Stoku Finansuje Odkrycie Ameryki
Ciekawe jest to, że złoto wydobywane w Złotym Stoku miało bezpośredni udział w finansowaniu wyprawy Krzysztofa Kolumba. Jak to się stało?
Królewna Izabella Kasztylijska, matka księżnej Żany – która miała zostać królową Aragonii – potrzebowała pieniędzy na wspieranie ekspedycji Kolumba (1492 rok). To była szalona inwestycja – prawie nikt nie wierzył, że Kolumb znajdzie nowy świat. Ale Izabella była pełna wizji.
Gdzie mogła znaleźć pieniądze? Od Fuggerów – europejskich bankierów! I skąd Fuggerowie mieli pieniądze? Z wydobytego w Złotym Stoku złota! Zatem można powiedzieć, że polska kruszczyna z Sudetów pomogła sfinansować odkrycie Ameryki.
To jest jeden z tych dziwnych zwrotów historii – nieznani górnicy z Złotego Stoku, nie wiedząc o tym, pracowali nad zmieniającą świat ekspedycją.
Kopalnia Złota – Współczesna Atrakcja Turystyczna
Dziś Kopalnia Złota w Złotym Stoku to jedno z najatrakcyjniejszych miejsc na Dolnym Śląsku. W 1996 roku z ogromnego labiryntu 320 kilometrów podziemnych chodników wybrane zostały dwie sztolnie do zwiedzania turystycznego.
Sztolnia „Gertruda” – Przejażdżka Podziemną Łódką
Sztolnia „Gertruda” to główna trasa zwiedzania. Na części chodników około 200 metrów można podróżować 15-osobową łódką o nazwie „Titanic”. To była zabawy – przejażdżka podziemnym jeziorem, które powstało z zalewania starych wyrobisk wodą gruntową.
Możliwe jest również:
Płukanie Złota – każdy turystą ma szansę znaleźć prawdziwe złote ziarna
Wybijanie Złotych Dukatów – replike średniowiecznych monet
Oglądanie Odlewu Sztabek Złota – pokaz tradycyjnych technik
Sztolnia Czarna – Jedyny w Polsce Podziemny Wodospad
Ale główną atrakcją jest Sztolnia Czarna, która zawiera jedyną w Polsce podziemny wodospad.
Charakterystyka Podziemnego Wodospadu:
Wysokość Spadku: Około 8 metrów (niektóre źródła podają 10 metrów)
Lokalizacja: 23 metry poniżej powierzchni
Oświetlenie: Pięknie podświetlone, co tworzy niesamowity klimat
Dojście: Po metalowych schodach siedem pięter w dół, następnie wydrążonym chodnikiem
Efekt: Woda spada z hukiem, czasami ochlapując twarze odwiedzających
Powrót ze Sztolni Czarnej odbywany jest Pomarańczowym Tramwajem – kolajką, która powoli wciąga turystów z powrotem na powierzchnię.
Praktyczne Informacje – Zwiedzanie
Wejścia: Co 45 minut
Czas Zwiedzania: Około 1,5 godziny
Rezerwacja: Nie wymagana
Temperatura w Kopalni: Ok. 10–12°C – warto zabrać kurtkę
Ceny Biletów:
Bilet normalny: 53 zł
Bilet ulgowy (studenci, emeryci): 43 zł
Bilet złoty (3 główne atrakcje): 83 zł normalny, 63 zł ulgowy
Dzieci do 4 lat: bezpłatnie
Średniowieczna Osada Górnicza – Park Techniki
Tuż obok Kopalni Złota funkcjonuje Średniowieczna Osada Górnicza – Park Techniki. To jest wyjątkowa atrakcja – dokładna replika średniowiecznej wioski górniczej.
Urządzenia na Skalę 1:1
Wszystkie urządzenia zostały zbudowane w skali 1:1 (czyli rzeczywistej wielkości) na podstawie średniowiecznych rycin Georgisa Agricoli – słynnego renesansowego dzieła „De re metallica” (O górnictwie).
Wśród urządzeń znajdują się:
15-Metrowy Kierat – wielkie koło do wyciągania górników i rudy z szybu
3-Tonowe Koło Deptakowe – napędzane nogami, do pompowania wody
Prasy Metalowe – do łamania rudy
Piece do Wytapiania – do topienia rudy na czysty metal
Wszystkie urządzenia działają – nie są to martwych eksponaty, ale funkcjonalne maszyny, które ukazują, jak pracowali średniowieczni górnicy.
Chata Kata i Podziemny Tunel Tajemnic
Dodatkową atrakcją jest Chata Kata – średniowiecznego kata (egzekutora), który pełnił ważną rolę w górniczych społeczeństwach. Kat karał górników, którzy kradli złoto – karanie było publiczne i surowe.
Do Chaty Kata prowadzi podziemny tunel pełen tajemnic i strachów – z efektami światła i dźwięku, które tworzą atmosferę średniowiecznego strachu.
Replika Czołgu Leonarda da Vinci
Na terenie Osady znajduje się również replika czołgu wymyślonego przez Leonarda da Vinci – wizjonerskiego urządzenia wojennego, które nigdy nie zostało zbudowane w średniowieczu, ale którego plany przetrwały. Turyści mogą przejechać się tym urządzeniem.
Znaczenie Osady
To jest jedyna w Europie tak dokładna i bogata w urządzenia replika średniowiecznej górniczej wioski. Stanowi edukacyjną wartość – pozwala turystom fizycznie doświadczyć, jak pracowali górnicy, jakie narzędzia używali, jak ciężka była ich praca.
Historia Miasta od 1945 Roku – Zmiana Nazwy i Kłopotów
8 Maja 1945 – Zajęcie Przez Sowietów
8 maja 1945 roku, zaledwie dzień po kapitulacji Niemiec, Złoty Stok(wtedy jeszcze znany jako Reichenstein) został bez walki zajęty przez armię radziecką. Miasto przeszło od jednego reżimu do drugiego niemal natychmiast.
Wysiedlenie Niemieckiej Ludności
Wysiedlono całą dotychczasową ludność miasta (przeważnie niemiecką) za Odrę. To był tragiczny epizod – dziesiątki tysięcy osób straciło swoje domy, musiały opuścić tereny, na których żyły przez pokolenia.
Zmiana Nazwy – Od Reichenstein do Złotego Stoku
Miasto otrzymało najpierw nazwę „Równe”, a stacja kolejowa w polskiej nomenklaturze PKP nosiła nazwę „Rychłowiec”. Były to czasowe nazwy, całkowicie niezwiązane z historią i tradycją miasta.
Dopiero w maju 1946 roku, rozporządzeniem ministerialnym, wprowadzono polską nazwę „Złoty Stok” – nawiązującą do polskiego słowa na złoto oraz polskiego określenia na zbocze stoku.
Zamknięcie Kopalni – 1961 Rok
W 1961 roku ostatnia kopalnia w Złotym Stoku została zamknięta. Ostatnią wydobywaną rudą były arsen (używany w produkcji pestycydów i otrut), a nie złoto. Złote czasy były już przeszłością.
Liczby – 700 Lat Wydobycia i 16 Ton Czystego Złota
Szacuje się, że przez 700 lat eksploatacji (od XIII do XX wieku) z lokalnych złóż pozyskano około 16 ton czystego złota.
16 ton to mniej, niż mogłoby się wydawać – ale to jest złoto najwyższej czystości, te rzeczy, które trafiły do królewskich kas, do biżuterii arystokracji, do ozdobyzczyn kościołów i pałaców.
