Otmuchów to jedno z najstarszych miast Śląska – gród kasztelański wzmiankowany już w bulli papieskiej Hadriana IV z 1155 roku, kiedy to biskup wrocławski posiadał te ziemie jako ważny punkt administracyjny i obronny. To miasto, którego nazwa prawdopodobnie oznacza „Ciemny las” lub „W ciemnym lesie” (z najwcześniejszej niemieckiej formy Othemochow z 1103 roku), przez wieki pełniło rolę obronnej warowni biskupów wrocławskich, miejsca skarbów kościelnych i areny walk przeciwko husytom, Prusom i innym wrogim siłom. Jednak historia Otmuchowa to nie tylko średniowieczna świetność – to również opowieść o tragedii II wojny światowej, gdy Niemcy utworzyli tutaj Polenlager 86 – jeden z obozów koncentracyjnych przeznaczonych wyłącznie dla Polaków, gdzie przetrzymywano całe rodziny w nieludzkich warunkach, zmuszając je do niewolniczej pracy. Najbardziej przerażająca zbrodnia miała miejsce 13 kwietnia 1945 roku, tuż przed wyzwoleniem miasta, gdy niemiecki lekarz z NSDAP zamordował 26 umysłowo chorych pacjentów szpitala św. Józefa – ludzi bezbronnych, którzy nie mieli żadnej szansy obrony.
Historia – Od Średniowiecznego Grodu do Rezydencji Biskupów
1155 Rok – Pierwsza Wzmianka – Bulla Papieża Hadriana IV
Historia Otmuchowa oficjalnie rozpoczyna się w 1155 roku, kiedy papież Hadrian IV wydał bullę potwierdzającą posiadłości biskupów wrocławskich – i wśród wymienianych grodów kasztelańskich pojawił się Otmuchów.
Co to znaczy „gród kasztelański”?
Gród kasztelański to umocniona osada administracyjna i obronna, na której czele stał kasztelan – urzędnik reprezentujący władcę (w tym wypadku biskupa) i sprawujący władzę na określonym terytorium.
Otmuchów był jednym z najstarszych takich grodów na Śląsku – co świadczy o jego znaczeniu strategicznym już w średniowieczu.
1290 Rok – Testament Henryka Probusa – Przekazanie Biskupom
Długoletni spór między księciem Henrykiem IV Probusem a biskupem Tomaszem II o posiadłość Otmuchowa zakończył się w 1290 roku, gdy umierający książę w swoim testamencie przekazał Otmuchów biskupom wrocławskim.
Od tego momentu Otmuchów stał się oficjalną siedzibą książąt-biskupów wrocławskich – stolicą ich władztwa duchowego i świeckiego.
XIV Wiek – Rozbudowa za Przecława z Pogorzeli
Największy rozwój zamku i grodu przypadł na czasy biskupa Przecława z Pogorzeli (1341–1376).
Co zrobił Przecław?
Odbudował zamek na planie poprzednika (który uległ zniszczeniu)
Wzniesł potężne mury obronne wokół zamku
Połączył mury zamkowe z miejskimi fortyfikacjami – tworząc zintegrowany system obronny
Umocnił skarbiec biskupi, który znajdował się w zamku
Dzięki tym pracom Otmuchów stał się trudną do zdobycia twierdzą.
1430 Rok – Podstępne Zdobycie przez Husytów
Mimo silnych umocnień, w 1430 roku husyci (religijni rewolucjoniści z Czech) podstępnie zdobyli Otmuchów.
Po zdobyciu sami rozbudowali i ufortyfikowali zamek, czyniąc go jeszcze silniejszym.
Była to dla biskupów wrocławskich bolesna strata – zarówno prestiżowa, jak i finansowa.
1484–1485 – Późnogotycka Rozbudowa
Po odbiciu zamku, biskup Jan IV Roth przeprowadził gruntowną modernizację w stylu późnego gotyku (1484–1485).
Nacisk położył na system obronny – dodając nowe baszty, barbakany i bastiony.
1585–1596 – Renesansowa Rezydencja
Kolejna transformacja przyszła z biskupem Andrzejem Jerinem, który w latach 1585–1596 przekształcił średniowieczny zamek w renesansową rezydencję.
To już nie była tylko twierdza – to był elegancki pałac, godny europejskiego magnata.
1625–1665 – Barokowe Przebudowy
Po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej, zamek odbudował Karol Ferdynand Waza (1625–1665).
Wprowadził on elementy barokowe, w tym słynne „końskie schody” – szerokie, łagodne schody, które ułatwiały wnoszenie w lektyce chorego biskupa.
1706–1707 – Dolny Zamek
Biskup Ludwik Franciszek Neuburg zbudował nowe skrzydło mieszkalne oraz dolny zamek w zachodniej części kompleksu (1706–1707).
Otmuchów osiągnął szczyt swojej świetności.
1741 Rok – Wojna Śląska i Zniszczenie
Jednak katastrofa nadeszła w 1741 roku, podczas wojny śląskiej, gdy wojska pruskie zaatakowały i zniszczyły północną i zachodnią część zamku.
Zamek został częściowo odbudowany, ale już nigdy nie powrócił do swojej dawnej świetności.
Biskupi wyprowadzili się z miasta przejętego przez Prusy – Otmuchów stracił swoje znaczenie administracyjne.
1810 Rok – Sekularyzacja
W 1810 roku, na skutek sekularyzacji (przejęcia dóbr kościelnych przez państwo), miasto i zamek przeszły na własność państwa pruskiego.
Zamek stał się własnością Hohenzollernów (pruskiej rodziny królewskiej), którzy następnie podarowali go za zasługi państwowe innym rodowcom.
II Wojna Światowa – Polenlager 86 i Mordy na Chorych
Jednak najbardziej tragiczny rozdział w historii Otmuchowa zapisał się podczas II wojny światowej, gdy Niemcy utworzyli tu Polenlager 86 – jeden z obozów koncentracyjnych przeznaczonych wyłącznie dla Polaków.
Polenlager – „Obozy dla Polaków”
Polenlager (po polsku: „obozy dla Polaków”) to system specjalnych obozów koncentracyjnych utworzonych przez nazistowskie Niemcy wyłącznie dla ludności polskiej.
Cel Obozów:
Biologiczne wyniszczenie narodu polskiego – poprzez terroryzowanie, maltretowanie, pracę niewolniczą
Izolowanie inteligencji polskiej – nauczycieli, rzemieślników, rolników uznawanych za „niepewnych politycznie”
Zmuszanie do germanizacji – podpisywania Volkslisty (listy narodowości niemieckiej) i zgody na służbę wojskową w Wehrmachcie
Polenlager 86 w Otmuchowie
Polenlager 86 znajdował się w powiecie grodkowskim w Rejencji Opolskiej.
Lokalizacja:
Baraki drewniane – odległe 150 metrów od dworca kolejowego
Ogrodzenie drutem kolczastym – aby uniemożliwić ucieczkę
Rozpoczęcie działania: Około sierpnia 1941 roku
Warunki w Obozie:
Całe rodziny polskie – wraz z dziećmi, nawet niemowlętami – były osadzane bezterminowo
Pozbawienie wszelkiej własności – grabież całego mienia ruchomego i nieruchomego
Praca niewolnicza – zmuszanie do pracy wszystkich, włącznie z małoletnimi
Terror polityczny – maltretowanie, okrucieństwa, zasada odpowiedzialności zbiorowej
Apele dwa razy dziennie – o 6:00 rano i 20:00 wieczorem – wszyscy musieli się stawić, nawet niemowlęta
Eutanazja – zabijanie osób starych, chorych i niedołężnych
Strzelanie do uciekinierów – załoga używała broni palnej wobec próbujących uciec
Liczba Ofiar:
Dokładna liczba więźniów i ofiar nie jest znana, ponieważ Niemcy zniszczyli dokumentację pod koniec wojny.
Ostrożne szacunki mówią o 20–30 tysiącach więźniów we wszystkich Polenlagerach łącznie, a liczba ofiar to kilka tysięcy zmarłych.
13 Kwietnia 1945 Roku – Mord na Pacjentach Szpitala św. Józefa
Najbardziej przerażająca zbrodnia w Otmuchowie miała miejsce 13 kwietnia 1945 roku – zaledwie kilka tygodni przed końcem wojny.
Niemiec Lekarz z NSDAP
Niemiecki lekarz, członek NSDAP (Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej – partii nazistowskiej), zamordował 26 umysłowo chorych pacjentów szpitala św. Józefa w Otmuchowie.
Kontekst – Program Eutanazji T4
Ten mord był częścią szerszego programu eutanazji T4 – nazistowskiej akcji eksterminacji osób niepełnosprawnych umysłowo i fizycznie.
Ideologia Nazistowska:
Nazistowska ideologia określała chorych psychicznie jako „niezdolnych do współżycia społecznego i wiodących żywot niegodny życia”.
Polacy byli traktowani jako „podludzie”, Żydzi stali jeszcze niżej, ale chorzy psychicznie zostali umieszczeni na samym dnie tej zwyrodniałej hierarchii.
Metody Mordowania
Niemcy stosowali różne metody zabijania chorych psychicznie:
Strzały w tył głowy
Drewniane pałki
Gaz (w specjalnych komorach gazowych)
Głodzenie – ograniczenie racji żywnościowych do minimum
Wyprowadzenie na „wycieczki” – niepełnosprawne dzieci wywożono do lasów i strzelano do nich jak do zwierzyny
Skala Zbrodni w Polsce
W sumie oprawcy (Niemcy i Austriacy) zamordowali około 20 tysięcy obywateli II RP cierpiących na choroby psychiczne.
13 tysięcy zabito w dużych zakładach psychiatrycznych
Resztę stanowili pensjonariusze zakładów opieki społecznej, dzieci upośledzone z kościelnych ośrodków opiekuńczych
„Poligon dla Holokaustu”
Mordy na chorych psychicznych były „poligonem dla Holokaustu” – Niemcy opracowali i udoskonalili metody masowego zabijania właśnie podczas tych zbrodni.
Pierwszymi ofiarami gazowania przez Niemców byli właśnie polscy chorzy psychicznie – te same metody były potem stosowane podczas Holokaustu wobec Żydów.
8 Maja 1945 Roku – Wyzwolenie
8 maja 1945 roku Otmuchów został wyzwolony przez oddziały 286 dywizji piechoty 115 korpusu piechoty 59 armii ze składu 1 Frontu Ukraińskiego (Armia Czerwona).
Pomniki Pamięci
1970 Rok: Odsłonięto pomnik ku czci poległych żołnierzy radzieckich przy ul. Parkowej
1973 Rok: Postawiono pomnik płk. Orłowa przy ul. Krakowskiej – dowódcy VI korpusu zmechanizowanego 4 armii pancernej gwardii, Bohatera Związku Radzieckiego, który poległ w okolicach miasta 18 marca 1945 roku
Współczesny Otmuchów – Miasto Pamięci
Dziś Otmuchów to spokojne miasteczko, które stara się pamiętać o swojej trudnej historii, ale również pokazywać piękno swojego dziedzictwa.
Zamek Otmuchów
Zamek wciąż góruje nad miastem – zabytek o znaczeniu krajowym, wpisany do rejestru zabytków.
Można go zwiedzać, podziwiać architekturę i zrozumieć, jak wyglądało życie biskupów wrocławskich przez wieki.
Herb Miasta
Herb Otmuchowa – nadany w 1347 roku – przedstawia otwartą bramę miejską w kolorze białym na niebieskim polu.
Od XIV wieku brama ta była na używanej pieczęci – symbol miasta otwartego, ale też bronionego.
Pomnik Żony Kata
Jedną z osobliwości miasta jest unikatowy pomnik żony kata – usytuowany w ukryciu.
Według legendy, w noc świętojańską młode panny parające się magią wróżą sobie przy nim, jaki będzie ich przyszły mąż.
