Kopalnia Uranu w Kletnie to jedno z najtajemniczych i najbardziej dramatycznych miejsc całej Ziemi Kłodzkiej– podziemna forteca, gdzie w czołowym okresie zimnej wojny Związek Radziecki, posługując się polskimi rękami, wydobywał surowiec do budowy bomby atomowej. Ukryta w górach Masywu Śnieżnika, niedaleko malowniczej wsi Kletno, ta kopalnia stanowi żywe świadectwo geopolitycznych antagonizmów drugiej połowy XX wieku – czasu, kiedy światem kierowała rywalizacja między dwoma supermocarstwami, a nikt nie wahał się przed naukami atomowymi i tajnymi operacjami. Dziś sztolnia nr 18, jedyna dostępna dla turystów część tego rozbudowanego kompleksu wyrobisk, przyciąga każdego roku tysiące odwiedzających, którzy chcą zobaczyć, poczuć i zrozumieć historię, którą przez dziesięciolecia ukrywano przed światem.
Historia – Od Średniowiecza do Radzieckiego Wyścigu Nuklearnego
Średniowieczne Początki – Górnicy Szukają Bogactwa
Historia minerałów w rejonie Kletna sięga czasów średniowiecznych, kiedy to lokalni górnicy i kupcy zaczęli penetrować tereny w poszukiwaniu cennych rud. To nie była turystyka – to była desperacka gra o przetrwanie i bogactwo.
W średniowieczu wydobywano tutaj:
Rudy Żelaza – najcenniejszy materiał do wytopu stali, niezbędnej dla broni i narzędzi
Srebro – dla bogaczy i kościołów, dla monet i biżuterii
Miedź – dla brązu i projektów metalurgicznych
Fluoryt – minerał o szczególnych właściwościach
W 1483 roku dokumentami pojawiają się pierwsze konkretne wzmianki o handlu kopalnią. Nicolas Bechman ze Świdnicy sprzedał kopalnię w Kletnie niejakiemu Boranowi. Taki drobiazg dokumentów pokazuje, że to nie były przypadkowe wykopaliska – to była poważna operacja gospodarcza.
XVII i XVIII Wiek – Eksploatacja Rośnie, Rentowność Pada
Przez wieki wydobycie w Kletnie kwitło. W XVI i XVII wieku działały tu liczne sztolnie z nazwami takimi jak „Sankt Paul” i „Sankt Jacob”. W 1606 roku istniała w Kletnie huta – świadek zaawansowanego poziomu obróbki minerałów.
Jednak wraz z końcem XVII wieku sytuacja uległa zmianie. Wojska szwedzkie podczas wojny trzydziestoletniej (1618–1648) spustoszyły całą Ziemię Kłodzką, również tereny Kletna. Mimo podejmowanych prób reaktywacji, gospodarka oparta na wydobyciu surowców nie przyniosła już takich zysków. Pod koniec XVII wieku górnictwo i hutnictwo w Kletnie faktycznie upadło.
XIX Wiek – Od Ruiny do Małego Ożywienia
W XIX wieku Kletno przebudziło się, ale nie ze względu na minerały – a ze względu na turystykę. Krajobrazy sądzkiej przyrody i górskiego oddalenia przyciągały coraz więcej kuracjuszy i turystów. W 1840 roku wieś posiadała 44 budynki, dwa młyny, trzy tartaki. Turystyka zaczęła wypierać górnictwo.
1948 Rok – Radziecki Wyścig o Atomową Potęgę
Jednak przełom przyszedł w najniespodziewanych czasach. W 1948 roku, zaledwie trzy lata po zakończeniu II wojny światowej, gdy Europa wciąż się leczyła ze swoich ran, na horyzoncie pojawiła się nowa gra – zimna wojna i wyścig nuklearny.
Umowa Polsko-Radziecka:
15 września 1947 roku podpisana została umowa między rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (będącej w sowieckiej strefie wpływów) a Związkiem Radzieckim. Umowa ta pozwalała Rosjanom na prowadzenie poszukiwań rud uranu na terenie całej Polski.
Dlaczego Polska się na to godził? Ponieważ nie miała wyboru – Polska była krajem satelickim ZSRR, a Stalin decydował o losach kraju. Bunt byłby równoznaczny z katastrofą polityczną i wojskową.
Radzieccy Specjaliści Analizują Góry:
Rosjanie, znając potrzeby swojego radzieckiego eksperymentu atomowego, przeprowadzili gruntowne geologiczne analizy całej Polski. Ich naukowcy badali staże mapy, stare dokumenty, wyniki badań mineralogicznych. Skoncentrowali się na Sudetach – regionie, który już w średniowieczu słynął z bogactwa rud.
Lipiec 1948 – Fatalne Odkrycie:
W lipcu 1948 roku radzieccy geolodzy, badając stare hałdy kopalni w Kletnie, dokonali przełomowego odkrycia. W starej sztolni o nazwie „Sankt Paweł” (późniejsza sztolnia nr 7) wykryli podwyższone promieniowanie gamma i okruszcowanie uranowe.
Znaleźli uran!
To było dla Sowietów odkrycie o znaczeniu strategicznym. Uran jest pierwiastkiem rzadkim, a wzbogacony uran izotop U-235 jest kluczem do budowy bomby atomowej. Stalin rozpaczliwie potrzebował tego materiału – Stany Zjednoczone zdążyły już zrzucić bomby atomowe na Hiroszimę i Nagasaki, a Związek Radziecki nie miał żadnych zasobów uranu na swoim terenie.
Tajne Lata 1948–1953 – Budowanie Radzieckiej Potęgi Atomowej
Kryptonim „Kopaliny” – Sekretna Operacja
Natychmiast po odkryciu uruniu Rosjanie przystąpili do działania. Kopalnia otrzymała tajny kryptonim – „Kopaliny”. To była operacja zastrzeżona na wyższe gryfem tajności.
W pismach urzędowych unikano nazwy „uran” – zamiast tego pisano enigmatyczne kody:
„Metal” – zamiast uranu
„R2″, „P-9″ – różne kodowe nazwy
„Metale Nieżelazne” – ogólne określenie
Transporty do ZSRR opisywane były jako „Ziemia Odpadowa” – gdy w rzeczywistości wożono najcenniejszy surowiec.
Infrastruktura – 37 Kilometrów Wyrobisk
To, co Rosjanie osiągnęli w Kletnie, stanowi świadek ich zdeterminacji. W zaledwie trzech latach (1949–1952) Sowieci wybudowali sieć podziemnych wyrobisk o niewyobrażalnej rozpiętości:
37 Kilometrów Łącznej Długości Korytarzy
20 Sztolni (lub 27 w niektórych źródłach)
3 Szyby – Pionowe Schrony Łączące Poziomy
9–10 Poziomów Eksploatacji
To były inżynierskie arcydzieła – wyrobiska wykute w twardym granicie i metamorficznych skałach. Każdy kilometr reprezentował tysiące godzin pracy górników, każdy poziom wymagał zaawansowanego planowania i inżynierii.
Polska Siła Pracy – Więźniowie, Żołnierze, Górnicy Przymusowi
Jednak za tą inżynierską wielkością kryła się ludzka tragedia. Kadra inżynierska była wyłącznie radziecka – Rosjanie chcieli kontrolować wszystko. Ale robotnicy – pracujący w nieludzkich warunkach – byli Polacy.
Wśród tych polskich robotników znaleźli się:
Więźniowie z Obozów Pracy – osoby uwięzione za „zbyt wiele niezależności myślenia”
Żołnierze z Poboru – młodzież zmuszana do służby w kopalni
„Reakcjoniści” i „Wrogowie Ludu” – terminy, którymi komuniści oznaczali każdego, kto nie zgadzał się z reżimem
Dobrze Opłacani Górnicy – pewna liczba profesjonalnych górników, którzy przybywall do Kletna z innych regionów Polski
Warunki Pracy – Piekło w Podziemiach
Warunki pracy w kopalni były nieludzkie:
12 Godzin Dziennie Pracy – bez względu na zmęczenie czy stan zdrowia
Brak Odpowiednich Środków Ostrożności – nie dbano o ochronę przed promieniowaniem, nie zapewniano respiratorów
Zagrożenie Promieniowaniem – pracownicy byli narażeni na radioaktywne záření bez właściwych zabezpieczeń
Niskie Wynagrodzenie – dla większości robotników, szczególnie więźniów, praca była przymusowa
W rezultacie osoby pracujące w kopalni poważnie chorowały. Obserwowano przypadki raka, uszkodzenia układu krążenia, problemy zdrowotne, które rozwijały się przez lata po opuszczeniu kopalni.
Wydobycie – Szacunki i Liczby
W zaledwie pięć lat (1948–1953) Rosjanie wydobyli z Kletna:
Około 3100 Ton Rudy Uranu
Około 20 Ton Czystego Uranu – po wstępnym przetworzeniu
120 Kilogramów Wzbogaconego Uranu – po dalszym przetworzeniu w radzieckkich zakładach
Szacuje się, że to stanowiło około 5% całkowitego radzieckiego wydobycia w Sudetach.
Przeznaczenie – Bomba Atomowa Stalina
Przeznaczenie tego uranu było jasne – budowa radzieckiej bomby atomowej. Stalin, bądąc w konkurencji z Stanami Zjednoczonymi w zimnowojennym wyścigu nuklearnym, desperacko potrzebował tego materiału.
Pierwsza radziecka bomba atomowa została zdetonowana 29 sierpnia 1949 roku – zaledwie rok po odkryciu uranów w Kletnie. W budowę tej bomby wkład miał polski uran z Sudetów – niewiadomy dla polskich górników, którzy codziennie ryli w kopalni.
1953 – Koniec Tajności
W 1953 roku Rosjanie zaobserwowali wyraźne spadki wydobycia. Złoże uranów w Kletnie było skończone – ekonomicznie nie opłacało się dalsze wydobywanie. W marcu 1953 roku Rosjanie wstrzymali eksploatację.
Kopalnią przejęła Polsce – ale Polska nie wiedziała, co robić z tą radioaktywną dziedzictwem. Przez wiele lat istnienie kopalni uranu utrzymywane było w ścisłej tajemnicy.
Sztolnia Nr 18 – Obecnie Jedyna Dostępna dla Turystów
Z całego rozbudowanego kompleksu 37 kilometrów wyrobisk, dzisiaj do zwiedzania dostępna jest jedynie sztolnia nr 18 – fragment na północno-wschodnim zboczu Żmijowca.
Lokalizacja i Dostęp
Położenie: Przy drodze łączącej Kletno z Sienną
Wysokość Wejścia: 773 metry nad poziomem morza
Długość Dostępnych Wyrobisk: Około 400 metrów chodników
Szerokość Chodników: 1,5–2 metry
Wysokość Sufitu: 1,7 do ponad 2 metrów – czasami niżej
Godziny Otwarcia i Zasady Zwiedzania
Otwarte Cały Rok: Codziennie od 9:00 do 17:00
Zwiedzanie z Przewodnikiem: Obowiązkowe – przewodnik zawsze prowadzi turystów
Grupy: Od kilku do kilkunastu osób (maksymalnie do 25 osób)
Czas Zwiedzania: Około 45 minut
Wejścia: O wyznaczonych godzinach (zwykle co godzinę)
Ceny Wstępu
Bilet Normalny: 16–50 złotych (ceny mogą się wahać w zależności od źródła i aktualnych stawek)
Bilet Ulgowy: 13–35 złotych (dla studentów, emerytów, dzieci)
Bezpieczeństwo – Brak Radioaktywności
Sztolnia nr 18 jest całkowicie bezpieczna pod względem promieniowania radioaktywnego. Nowoczesne pomiary potwierdzają, że poziomy radioaktywności są normalne i nie stanowią zagrożenia dla turystów.
Jednak wnętrze kopalni ma:
Stałą Temperaturę Ok. 6–7°C – trzeba zabrać ciepłą kurtkę
Wysoką Wilgotność – powietrze jest bardzo wilgotne
Niskę Ruchu Powietrza – pochód zatęchły, poddodziemny
Co Można Zobaczyć
W sztolni nr 18 turystów czekają zjawiskowe widoki:
Minerały w Specjalnym Oświetleniu:
Fluoryt – minerał w odcieniach fioletu, zielonego i żółtego, znakomicie oświetlony
Ametyst – oszałamiająca fioletowa odmiana kwarcu
Kwarc – różne odmiany, czasami z tęczowym połyskiem
Inne Minerały – żelazo, fluoryt, piryt i inne
Exponaty Historyczne:
Kolekcja Lamp Górniczych: Od lamp olejowych, przez naftowe, do lamp karbidowych – pokazuje, jak górnicy pracowali w słabym świetle
Stare Mapy Kopalni – dokumentujące system wyrobisk
Sprzęt Górniczy – narzędzia używane przez górników, czasami z XIX wieku
Zielone Szkło Uranowe – które świeci w ultravioletowym świetle
Bryłka Uranu – prawdziwy radioaktywny uran, zamknięty w szklanym pojemniku
Geologiczne Cechy:
Warstwowanie Skały – jak widać ewolucję geologiczną przez miliony lat
Uszkodzenia Spowodowane Kopaniem – świadectwo ludzkiej działalności
Specjalne Formy Zwiedzania
Poza standardową trasą, kopalnia oferuje:
Nocne Zwiedzanie: Przy świetle lamp – dla bardziej przygodowych
Quest Terenowy 3-Godzinny: Dla dzieci i rodzin, pełen gier edukacyjnych
Wizyty Grupowe: Ze specjalnym programem dla szkół i grup biznesowych
Tajemnicze Osiedle Morawka – Mieszkalnictwo dla Pracowników Kopalni
Ciekawostką historyczną jest fakt, że na potrzeby kopalni w pobliskim Stroniu Śląskim] wybudowane zostało specjalne osiedle mieszkaniowe o nazwie Morawka. To pokazuje skalę radzieckiej operacji – nie tylko kopali, ale budowali również całą infrastrukturę dla pracowników.
Morawka była sowieckiej projektu – funkcjonalna, standardowa, bez luksusów. Mieszkały tam rodziny pracowników kopalni, a zwłaszcza kadr inżynierskiego pochodzenia radzieckiej.
Przeszłość i Teraźniejszość – Od Tajemnicy do Turystyki
To, co niegdyś było najściśliwiej strzeżoną tajemnicą, dziś przyciąga turystów szukających adrenaliny i historii. Kopalnia Uranu w Kletnie] stanowi wyjątkowy przykład transformacji miejsca – z piekła pracy przymusowej i zagrożenia jądrowego do atrakcji edukacyjnej i turystycznej.
Przewodnicy opowiadają o gorzkiej historii – o więźniach obozów pracy, o młodych żołnierzach zmuszonych do pracy, o sowieckiej ambicji budowy broni atomowej. To opowieści, które humanizują historię – pokazują, że za wielkim polityką stały ludzie, których życia były zmieniane przez decyzje mocarstw.
